Un equipo de arqueólogos está a traballar esta semana no xacemento de O Castrillón (San Xoán de Fontes Rosas-Santa María de Loxo, Touro), unha singular fortificación con características únicas no ámbito galego, e que os investigadores consideran que pode estar vinculada ao exército romano. A campaña, que durará toda esta semana, pretende facer sondaxes avaliativas que permitan aproximar a súa cronoloxía e a potencial vinculación con unidades militares romanas, así como a súa posible relación co veciño castro do Couto de San Sebastián. A intervención arqueolóxica está coordinada polo profesor José Manuel Costa García, da Universidade de Salamanca e membro do colectivo de investigación Romanarmy, e executada pola empresa Tempos Arqueólogos. Trátase da segunda das actuacións do proxecto “Roma no Finis Terrae”, unha iniciativa financiada pola área de Cultura da Deputación da Coruña para coñecer como se produciu a penetración de Roma no noroeste da Península a través do estudo de varios xacementos localizados nos últimos anos. A intervención no Castrillón conta tamén coa colaboración do Concello de Touro.

Un xacemento atípico

O primeiro que destaca en O Castrillón é a súa estrutura atípica, notablemente distinta dentro do abundante conxunto de xacementos fortificados de diferentes épocas que se conservan na provincia da Coruña. O Castrillón ocupa a zona alta dun outeiro definido ao leste polo Rego das Pucheiras. Conta con dous recintos ben definidos que ocupan en total pouco máis dunha hectárea. O cumio do outeiro está achairado artificialmente e cinguido por unha estrutura que delimita un pequeno recinto de forma oval. Adicionalmente, destaca outro recinto que, partindo da base desta acrópole, se estende ao norte ao longo da zona máis alta do outeiro.

O xacemento de O Castrillón ten paralelos no norte da Península, onde foron identificados pequenos postos militares romanos cunha estrutura similar, e vinculados ao control de amplas zonas do territorio. Coñecidos na literatura científica como castella (en singular castellum), este sería o primeiro recinto destas características investigado na Galicia occidental. Diferéncianse dos máis coñecidos campamentos temporais romanos polo seu pequeno tamaño e por estaren concibidos para o establecemento dunha guarnición reducida que busca controlar un territorio e as súas comunicacións. Outro elemento singular de O Castrillón é a súa proximidade ao prominente castro do Couto de San Sebastián, probablemente ocupado durante a Idade do Ferro. Ambas as dúas fortificacións están apenas separadas polo Rego das Pucheiras, se ben o castro aséntase atópase a máis de cen metros de altitude por riba do recinto estudado.

A través da prospección e escavación de sondaxes arqueolóxicas, a campaña tentará coñecer máis en profundidade a fortificación, as estruturas que integraban as súas defensas e achegarse na medida do posible á cronoloxía da súa construción. Con independencia da súa orixe romana ou noutro período, a investigación permitirá enriquecer o coñecemento arqueolóxico das fortificacións da provincia da Coruña, unha área especialmente abundante en recintos fortificados dos que O Castrillón representa un novo modelo con características propias.

Visita guiada

O venres ás 17 horas, como paso previo ao peche de campaña, realizarase unha visita guiada e explicación dos traballos por parte do equipo de arqueólogos. A visita é gratuíta e non é preciso inscrición previa. O punto de encontro será nesta localización. A visita debe realizarse con calzado pechado e pode ser cancelada de acordo coas previsións metereolóxicas.

Un plan máis amplo

O Castrillón será o segundo dos recintos investigados dentro do proxecto “Roma no Finis Terrae”, a través do que se busca coñecer como foi a chegada militar de Roma ao occidente de Galicia, no territorio da actual provincia da Coruña. En xullo, o equipo de investigadores tamén interviu no xacemento de Santa Baia (Soandres, A Laracha), confirmando a existencia dun campamento romano que inclúe no seu interior un castro previo da Idade do Ferro. O proxecto está financiado pola Deputación da Coruña.

Foxo do campamento romano

A intervención arqueolóxica no castro e campamento romano de Santa Baia (Soandres, A Laracha) encamíñase ao seu peche confirmando a hipótese de partida do equipo de investigación: a existencia dun campamento romano de posible carácter temporal no monte de Santa Baia. Os investigadores practicaron unha sondaxe nunha das zonas nas que as estruturas defensivas -pensadas para protexer un continxente militar durante un curto período de tempo- parecían mellor preservadas. A escavación confirmou a existencia dunha estrutura defensiva en integrada por un terraplén interior e un foxo exterior. A intervención arqueolóxica está coordinada polo profesor José Manuel Costa, da Universidade de Salamanca e membro do colectivo de investigación Romanarmy, e executada pola empresa Tempos Arqueólogos. É a primeira das actuacións do proxecto “Roma no Finis Terrae”, unha iniciativa financiada pola área de Cultura da Deputación da Coruña para coñecer como foi a penetración de Roma no noroeste da Península a través do estudo de varios xacementos localizados nos últimos anos. A intervención en Santa Baia conta tamén coa colaboración do concello da Laracha.

O sistema defensivo romano

O sistema defensivo descuberto envolve un recinto de cinco hectáreas que comprende a zona superior do monte de Santa Baia. As estruturas escavadas son características dos campamentos temporais romanos. Destaca a construción dun estreito foxo nunha zona que, de seu, xa é unha forte pendente natural. Os arqueólogos interprétano como un reforzo para as condicións defensivas do recinto ante posibles ataques. Tamén foi localizada a base dese terraplén vencido por esa forte pendente, e os investigadores mesmo poden detectar como foi preparado o terreo por parte dos militares para o levantamento do parapeto. O recinto ten un acusado nivel de degradación e, de feito, é case inapreciable a simple vista por mor da vexetación. Só o uso de novas tecnoloxías de exploración do territorio facilitou a localización do recinto.

Comprender a cronoloxía do recinto

Os investigadores céntranse agora en obter mostras de material que permitan a datación da construción do recinto militar romano, pero tamén do castro que se localiza no seu interior e que converten a Santa Baia nun caso único en Europa. De feito, parte da intervención exhumou a muralla do castro co obxectivo de poder tomar mostras da fundación deste recinto defensivo, posiblemente da Idade do Ferro. En colaboración co Grupo Interdisciplinar de Patrimonio Cultural e Xeolóxico da Universidade da Coruña, diferentes mostras van ser tomadas tanto no terraplén e foxo do recinto romano como no interior da muralla do castro para realizar datacións por luminiscencia opticamente estimulada (OSL). O obxectivo é coñecer as datas fundacionais dos dous recintos e poder avanzar no establecemento dun marco cronolóxico para o campamento romano. Santa Baia é parte do pequeno conxunto de campamentos romanos localizados no occidente coruñés. Coñecer en que momento o exército romano chegoua á costa atlántica galega ten unha gran relevancia para comprender o proceso de integración do noroeste ibérico no Imperio. Determinar a cronoloxía tamén permitirá ver a relación que pode existir entre estes campamentos romanos do occidente coruñés e as diferentes incursións e campañas militares descritas polas fontes romanas.

Ao tempo, os investigadores están tentando avanzar en comprender cal é a relación entre o castro ártabro localizado no alto do outeiro e o campamento que o envolve. Estaba o castro de Santa Baia habitado no momento no que os romanos establecen o seu campamento? Ou era un recinto anterior ou posterior ao campamento?

Novas intervencións

O proxecto continuará nos vindeiros meses con outras intervencións arqueolóxicas noutros recintos militares romanos da provincia da Coruña. Romanarmy irá comunicando as datas das novas campañas conforme se vaian pechando as datas concretas das intervencións.

Levantamento aéreo com recurso a drone do sitio do Alto da Raia realizado pelo Prof. José Alberto Gonçalves da Faculdade de Ciências da Universidade do Porto.

Entre hoxe luns 24 e o venres 28 de maio realizarase unha nova campaña arqueolóxica do colectivo de investigación romanarmy.eu, centrada desta volta nun recinto fortificado inédito na fronteira entre Galicia e Portugal. Trátase do sitio arqueolóxico de Alto da Raia, un fortificación de tendencia rectangular descuberta por este colectivo recentemente. A intervención arqueolóxica busca validar a hipótese de que se pode tratar dun campamento militar romano. De ser así, este sitio arqueolóxico tería un gran valor histórico para coñecer os procesos de conquista e asimilación deste territorio por parte de Roma. O proxecto está financiado pola Comisión Europea a través do proxecto Finisterrae, liderado polo arqueólogo da Universidade de Exeter João Fonte e conta con apoio financeiro e loxístico do Município de Montalegre, Junta de Freguesia de Tourém, Ecomuseu de Barroso e do Concello de Calvos de Randín.

Dominio sobre o val
O recinto de Alto da Raia foi identificado a través do procesamento a análise dos datos LiDAR subministrados polo Instituto Geográfico Nacional (IGN) a través do Plan Nacional de Ortofotografía Aérea, que na última década está multiplicando a detección de sitios arqueolóxicos. Os datos permitiron apreciar un recinto fortificado de case tres hectáreas de tamaño que domina o val do rio Salas. Pode apreciarse un talude de terra que se conserva en tres das caras do recinto defensivo. Adicionalmente, pode existir un foxo exterior que complementaría polo exterior esta defensa. A morfoloxía do talude, o tamaño e a disposición do recinto permite soster a hipótese de que se trate dun campamento militar romano. A intervención arqueolóxica, realizada en colaboración coa empresa Era-Arqueologia, procurará validar esta hipótese.

Talude do recinto

Un proxecto de investigación de gran escala
A intervención de Alto da Raia inscríbese dentro do proxecto Finisterrae (https://cordis.europa.eu/project/id/794048), financiado pola Comisión Europea a través dunha bolsa Marie Skłodowska-Curie (grant agreement 794048). Este ambicioso proxecto de investigación arqueolóxica pretende coñecer cal foi o impacto da primeira romanización no amplo territorio ubicado entre o sur de Galicia e o norte de Portugal. Neste contexto, xa se realizaron dúas intervencións previas ao longo de 2020 nos campamentos militares romanos de Alto da Pedrada (Soajo, Arcos de Valdevez) e de Lomba do Mouro (Castro Laboreiro, Melgaço e Verea, Ourense), todos eles localizados na Reserva da Biosfera Transfronteiriza Gerês-Xurés.

Transmisión en directo
A intervención será transmitida en directo a través das redes sociais de romanarmy.eu. O luns, mércores e venres, o arqueólogo João Fonte realizará conexións en directo desde o Alto da Raia no facebook corporativo de romanarmy.eu, ofrecendo a actualidade do estudo arqueolóxico e permitindo os usuarios coñecer a evolución da intervención.

O Alto do Circo cando te achegas desde a serra

No momento no que o Alto do Circo era un espazo vivo, a súa visión debía ser monumental e espectacular. Cando chegabas a este outeiro pendurado sobre o val de Verín desde os propios montes, o primeiro que vías era un talude sobre o cal se levantaba unha estrutura pétrea parecida a unha muralla, que acada unha anchura de catro metros. A montaña, polo tanto, percibíase totalmente artificializada. E tanto no talude inferior como na muralla superior, fiadas de seixo branco que refulxen ao sol.

João Fonte detivo o coche no primeiro punto no que, desde a pista forestal, se ve o sitio arqueolóxico. “Efectivamente”, musitou algún dos membros do equipo. Os dous días anteriores estiveran traballando intensamente neste lugar, redefinindo a estratexia de intervención para facer fronte a un espazo con demasiada maleza e aparentemente moi mudo na cultura material. Ese efectivamente referíase ao efecto aínda espectacular do seixo fulgurando ao sol da mañá do val do Támega, unha vez desbrozada a penas unha área mínima daquela estrutura. Os primeiros visitantes que se achegaron por alí o sábado tamén foi o primeiro que dixeron. “O seixo!”. E aquí está a primeira das preguntas, das innumerables que nos fixemos co Alto do Circo. ¿Hai unha intencionalidade clara no uso dese seixo? O equipo de arqueólogos percibiu durante os días de traballo que si había unha vontade “escénica” ao modificar a montaña pero, sería o seixo a guinda dese pastel?

As dúas estruturas nas que centramos a intervención

Como dicimos, unha das numerosas preguntas. Así coma no Outeiro de Arnás a combinación de morfoloxía defensiva coas evidencias físicas axudaron a facilitar a interpretación como castellum militar romano, marchamos do Alto do Circo fascinados pero intrigados. Non sabemos a época. Non sabemos o uso. Só sabemos que unha importante estrutura pétrea envolve, a media ladeira, un outeiro que non foi usado, moi posiblemente, como lugar de habitación. “Para selo, a muralla tería que estar ubicada na zona alta para, entre outras cousas, servir de paraventos”. E mellorar a protección. O solo, todo de esquisto moi fragmentado, fai imposible que no seu interior se poidan apreciar, alomenos sen limpar, estruturas arqueolóxicas claras. Así que o Alto do Circo foi construído cun sentido descoñecido para nós, pero arqueoloxicamente a campaña permítenos avanzar que o fixeron con vontade de resaltar, de monumentalizar e de impactar.

Vista cenital do Alto no que se percibe a estrutura amurallada facendo un “circo”

A estrutura amurallada na zona sen prospectar nin limpar

E iso é determinante. Porque cando estás en Alto do Circo é como se ao mesmo tempo estiveras en dous mundos: por unha banda, alá abaixo está o rico val do Támega, cheo de terras fértiles, de viño, de aguas termais; pola banda contraria, a paisaxe é de montaña, con valgadas, montañas, penedías e pasos estreitos.

E hai máis diferencias. No Outeiro de Arnás non puidemos recoller nin unha peza de folclore, apenas unha vaga referencia aos mouros. Todo diferente ao Alto do Circo, que ten unha estraña lenda que, tanto o recompilador da zona, Bruno P. Rúa, coma nós, nunca escoitaramos asociado a un lugar arqueolóxico. A referencia é tan intrigante como atractiva:

O Circo era usado polos mouros para entrenar aos seus cabalos, dándolle voltas arredor dos muros. E os Mouros facían as súas feiras no Alto do Circo, e vendían cabalos e tamén mineral.

En Galicia hai poucas Feiras de Mouros, aínda que alguna delas ofreceu arqueoloxicamente datos espectaculares, coma o Mercado dos Mouros, en Valga, vinculado a un primeiro punto comercial romano en época de Augusto. Pero a relación cos cabalos é máis estraña. O Alto do Circo tamén garda, ademáis, lendas de tesouros. Hai que dicir que estivo sempre moi vinculado á aldea de Feces de Cima, porque ademáis é a divisoria das parroquias. Malia non ter contacto visual co Alto do Circo, os veciños teñen moito aprecio a este estraño lugar.

A ausencia de materiais é notable. “Non documentamos materiais arqueolóxicos máis aló das estruturas”, sinala Blanco-Rotea, “unicamente aos pés do monte apareceron dous fragmentos de cerámica parduzca, feita a man, sen características suficientes para encadrala nunha cronoloxía ou outra. As tres pequenas sondaxes que fixemos só revelaron uns cravos e un fragmento de ferradura”. Agora ben o equipo recolleu mostras para aplicar a técnica do carbono-14. O carbono-14 non é necesariamente a panacea. Nunha pequena intervención arqueolóxica, na que as estruturas unicamente se limpan a nivel superficial, a probabilidade de erro das mostras pode ser importante.

Así que marchamos de Alto do Circo sorprendidos, estrañados, e con varias conclusións abertas.

A primeira é que a intervención permitiu determinar que non é unha instalación militar romana. Isto é importante porque en certa medida este sitio foi escollido porque había unha certa posibilidade de que puidera ser un espazo deste tipo (aínda que o equipo sempre a considerou menor que en Arnás).

E agora, entón, cando foi construído? Pois en aberto, e de forma moi prudente, o equipo de romanarmy manexa dúas hipóteses tamén moi abertas: un entorno do Bronce Final ou Ferro I (co cal estariamos nun momento do 1000-800 a.C.) ou se cadra, tamén de maneira dilatada, un periodo tardoantigo-altomedieval, máis próximo ao século VIII-IX. En poucas semanas disporemos da información das mostras. E estas nos permitirán avanzar na cuestión (e vós saberédelo).

Entrementres, anímaste a pensar connosco? A que época pensas ti que pertence?

[democracy id=”2″]

CLÁUSULA DE DIVULGACIÓN:

O “Proxecto de prospección arqueolóxica mediante técnicas de teledetección dos sitios arqueolóxicos de Outeiro de Arnás y Alto do Circo (Verín, Ourense)” coordínao o colectivo RomanArmy.eu e conta co apoio do: Concello de Verín (Ourense), Grupo de Investigación Síncrisis (Universidade de Santiago de Compostela), Instituto de Ciencias del Patrimonio (Incipit) do CSIC e a asociación Monterrei Cultura e Territorio. Podes consultar o décalogo de actuación de romanarmy.eu aquí.