Castro do Couto de San Sebastián (superior) e O Castrillón (inferior)

Un equipo de arqueólogos está a traballar esta semana no xacemento de O Castrillón (San Xoán de Fontes Rosas-Santa María de Loxo, Touro), unha singular fortificación con características únicas no ámbito galego, e que os investigadores consideran que pode estar vinculada ao exército romano. A campaña, que durará toda esta semana, pretende facer sondaxes avaliativas que permitan aproximar a súa cronoloxía e a potencial vinculación con unidades militares romanas, así como a súa posible relación co veciño castro do Couto de San Sebastián. A intervención arqueolóxica está coordinada polo profesor José Manuel Costa García, da Universidade de Salamanca e membro do colectivo de investigación Romanarmy, e executada pola empresa Tempos Arqueólogos. Trátase da segunda das actuacións do proxecto “Roma no Finis Terrae”, unha iniciativa financiada pola área de Cultura da Deputación da Coruña para coñecer como se produciu a penetración de Roma no noroeste da Península a través do estudo de varios xacementos localizados nos últimos anos. A intervención no Castrillón conta tamén coa colaboración do Concello de Touro.

Un xacemento atípico

O primeiro que destaca en O Castrillón é a súa estrutura atípica, notablemente distinta dentro do abundante conxunto de xacementos fortificados de diferentes épocas que se conservan na provincia da Coruña. O Castrillón ocupa a zona alta dun outeiro definido ao leste polo Rego das Pucheiras. Conta con dous recintos ben definidos que ocupan en total pouco máis dunha hectárea. O cumio do outeiro está achairado artificialmente e cinguido por unha estrutura que delimita un pequeno recinto de forma oval. Adicionalmente, destaca outro recinto que, partindo da base desta acrópole, se estende ao norte ao longo da zona máis alta do outeiro.

O xacemento de O Castrillón ten paralelos no norte da Península, onde foron identificados pequenos postos militares romanos cunha estrutura similar, e vinculados ao control de amplas zonas do territorio. Coñecidos na literatura científica como castella (en singular castellum), este sería o primeiro recinto destas características investigado na Galicia occidental. Diferéncianse dos máis coñecidos campamentos temporais romanos polo seu pequeno tamaño e por estaren concibidos para o establecemento dunha guarnición reducida que busca controlar un territorio e as súas comunicacións. Outro elemento singular de O Castrillón é a súa proximidade ao prominente castro do Couto de San Sebastián, probablemente ocupado durante a Idade do Ferro. Ambas as dúas fortificacións están apenas separadas polo Rego das Pucheiras, se ben o castro aséntase atópase a máis de cen metros de altitude por riba do recinto estudado.

A través da prospección e escavación de sondaxes arqueolóxicas, a campaña tentará coñecer máis en profundidade a fortificación, as estruturas que integraban as súas defensas e achegarse na medida do posible á cronoloxía da súa construción. Con independencia da súa orixe romana ou noutro período, a investigación permitirá enriquecer o coñecemento arqueolóxico das fortificacións da provincia da Coruña, unha área especialmente abundante en recintos fortificados dos que O Castrillón representa un novo modelo con características propias.

Visita guiada

O venres ás 17 horas, como paso previo ao peche de campaña, realizarase unha visita guiada e explicación dos traballos por parte do equipo de arqueólogos. A visita é gratuíta e non é preciso inscrición previa. O punto de encontro será nesta localización. A visita debe realizarse con calzado pechado e pode ser cancelada de acordo coas previsións metereolóxicas.

Un plan máis amplo

O Castrillón será o segundo dos recintos investigados dentro do proxecto “Roma no Finis Terrae”, a través do que se busca coñecer como foi a chegada militar de Roma ao occidente de Galicia, no territorio da actual provincia da Coruña. En xullo, o equipo de investigadores tamén interviu no xacemento de Santa Baia (Soandres, A Laracha), confirmando a existencia dun campamento romano que inclúe no seu interior un castro previo da Idade do Ferro. O proxecto está financiado pola Deputación da Coruña.

Foxo do campamento romano

A intervención arqueolóxica no castro e campamento romano de Santa Baia (Soandres, A Laracha) encamíñase ao seu peche confirmando a hipótese de partida do equipo de investigación: a existencia dun campamento romano de posible carácter temporal no monte de Santa Baia. Os investigadores practicaron unha sondaxe nunha das zonas nas que as estruturas defensivas -pensadas para protexer un continxente militar durante un curto período de tempo- parecían mellor preservadas. A escavación confirmou a existencia dunha estrutura defensiva en integrada por un terraplén interior e un foxo exterior. A intervención arqueolóxica está coordinada polo profesor José Manuel Costa, da Universidade de Salamanca e membro do colectivo de investigación Romanarmy, e executada pola empresa Tempos Arqueólogos. É a primeira das actuacións do proxecto “Roma no Finis Terrae”, unha iniciativa financiada pola área de Cultura da Deputación da Coruña para coñecer como foi a penetración de Roma no noroeste da Península a través do estudo de varios xacementos localizados nos últimos anos. A intervención en Santa Baia conta tamén coa colaboración do concello da Laracha.

O sistema defensivo romano

O sistema defensivo descuberto envolve un recinto de cinco hectáreas que comprende a zona superior do monte de Santa Baia. As estruturas escavadas son características dos campamentos temporais romanos. Destaca a construción dun estreito foxo nunha zona que, de seu, xa é unha forte pendente natural. Os arqueólogos interprétano como un reforzo para as condicións defensivas do recinto ante posibles ataques. Tamén foi localizada a base dese terraplén vencido por esa forte pendente, e os investigadores mesmo poden detectar como foi preparado o terreo por parte dos militares para o levantamento do parapeto. O recinto ten un acusado nivel de degradación e, de feito, é case inapreciable a simple vista por mor da vexetación. Só o uso de novas tecnoloxías de exploración do territorio facilitou a localización do recinto.

Comprender a cronoloxía do recinto

Os investigadores céntranse agora en obter mostras de material que permitan a datación da construción do recinto militar romano, pero tamén do castro que se localiza no seu interior e que converten a Santa Baia nun caso único en Europa. De feito, parte da intervención exhumou a muralla do castro co obxectivo de poder tomar mostras da fundación deste recinto defensivo, posiblemente da Idade do Ferro. En colaboración co Grupo Interdisciplinar de Patrimonio Cultural e Xeolóxico da Universidade da Coruña, diferentes mostras van ser tomadas tanto no terraplén e foxo do recinto romano como no interior da muralla do castro para realizar datacións por luminiscencia opticamente estimulada (OSL). O obxectivo é coñecer as datas fundacionais dos dous recintos e poder avanzar no establecemento dun marco cronolóxico para o campamento romano. Santa Baia é parte do pequeno conxunto de campamentos romanos localizados no occidente coruñés. Coñecer en que momento o exército romano chegoua á costa atlántica galega ten unha gran relevancia para comprender o proceso de integración do noroeste ibérico no Imperio. Determinar a cronoloxía tamén permitirá ver a relación que pode existir entre estes campamentos romanos do occidente coruñés e as diferentes incursións e campañas militares descritas polas fontes romanas.

Ao tempo, os investigadores están tentando avanzar en comprender cal é a relación entre o castro ártabro localizado no alto do outeiro e o campamento que o envolve. Estaba o castro de Santa Baia habitado no momento no que os romanos establecen o seu campamento? Ou era un recinto anterior ou posterior ao campamento?

Novas intervencións

O proxecto continuará nos vindeiros meses con outras intervencións arqueolóxicas noutros recintos militares romanos da provincia da Coruña. Romanarmy irá comunicando as datas das novas campañas conforme se vaian pechando as datas concretas das intervencións.

Entre hoje, segunda-feira, 24, e sexta-feira, 28 de Maio, uma nova campanha arqueológica será levada a cabo pelo grupo de investigação romanarmy.eu, desta vez centrada num recinto fortificado inédito na fronteira entre a Galiza e Portugal. Este é o sítio arqueológico do Alto da Raia, uma fortificação retangular descoberta recentemente por este grupo. A intervenção arqueológica procura validar a hipótese de que este sítio se possa tratar de um acampamento militar romano. Se assim for, este sítio arqueológico teria grande valor histórico para conhecer os processos de conquista e assimilação deste território por parte de Roma. O projecto é financiado pela Comissão Europeia através do projecto Finisterrae, liderado pelo arqueólogo da Universidade de Exeter João Fonte e conta com o apoio financeiro e logístico do Município de Montalegre, da Junta de Freguesia de Tourém, do Ecomuseu de Barroso e do Concello de Calvos de Randín.

Domínio sobre o vale
O sítio do Alto da Raia foi identificado através do processamento e análise dos dados LiDAR fornecidos pelo Instituto Geográfico Nacional (IGN) através do Plano Nacional de Ortofotografia Aérea, que na última década permitiu a detecção de inúmeros sítios arqueológicos. Estes dados permitiram a localização de um recinto fortificado de aproximadamente três hectares de tamanho que domina o vale do rio Salas. É possível identificar em campo um talude de terra que se conserva em três das faces do recinto defensivo. Além disso, pode haver um fosso externo que complementaria essa defesa do lado de fora. A morfologia, a dimensão e a disposição do recinto permitem sustentar a hipótese de que se trate de um acampamento militar romano. A intervenção arqueológica, realizada em colaboração com a empresa Era-Arqueologia, procurará validar esta hipótese.

Um projeto de investigação a grande escala
A intervenção do Alto da Raia faz parte do projeto Finisterrae (https://cordis.europa.eu/project/id/794048), financiado pela Comissão Europeia através de uma bolsa Marie Skłodowska-Curie (grant agreement 794048). Este ambicioso projecto de investigação arqueológica pretende investigar o impacto da primeira romanização no vasto território situado entre o sul da Galiza e o norte de Portugal. Neste contexto, já foram realizadas duas intervenções arqueológicas anteriores em 2020 nos acampamentos militares romanos do Alto da Pedrada (Soajo, Arcos de Valdevez) e Lomba do Mouro (Castro Laboreiro, Melgaço e Verea, Ourense), todos localizados dentro da Reserva da Biosfera Transfronteiriça Gerês-Xurés.
Transmissão em direto

A intervenção será transmitida em direto nas redes sociais do coletivo romanarmy.eu. Na segunda, quarta e sexta-feira, o arqueólogo João Fonte fará transmissão em direto a partir do sítio Alto da Raia no facebook corporativo do coletivo romanarmy.eu, oferecendo novidades sobre o estudo arqueológico e permitindo que os usuários conheçam a evolução da intervenção.

Romanarmy.eu, um colectivo de investigação arqueológica
Romanarmy.eu é um coletivo científico que investiga a presença militar romana no Noroeste da Península Ibérica, sendo conformado por investigadores de distintas universidades e centros de investigação europeus, diferentes disciplinas e especialistas em várias épocas históricas. As suas publicações, membros e actividades podem ser consultadas em romanarmy.eu.