Talude de Xuegu la Bola

Hai unha especie de lei de Murphy arqueolóxica que conta que no último día dunha prospección ou escavación sempre aparece un achado importante.

Pola nosa banda, podemos confirmarvos que é así.

Despois de ter éxito en Cueiru, onde localizamos un conxunto de materiais asociados ao exército romano, empezamos a prospección no seguinte sitio arqueolóxico: El Xuegu la Bola, do que vos falamos estes días. A 1.700 metros de altitude as condicións de traballo son máis duras: un vento frío percorre as dorsais e péganos todo o día no corpo, non hai lugares de refuxio e as condicións empinadas do sitio fan o traballo de prospección extenuante.

E hai máis. O día 6 amenceu pesado, coas nubes baixas, cheo de néboa. Andrés Menéndez e David González especulan que quizais o Xuegu la Bola conseguiría sobresaír por riba da néboa, como outras veces, pero ao atravesar a braña de Piedraxueves xa nos quedou claro que non ía ser así. Estamos metidos no medio dunha espesa nube que non ten ningunha pinta de moverse. Choveu toda a noite e a pista é un lameiro. Nin sequera a música de Daft Punk, que João Fonte pica sempre que temos que atravesar un complicado regato, serve para que o todoterreo consiga remontar terreo, así que nos expoñemos ou a facer intentos perigosos e absurdos de remonte co coche ou a cargar co equipo e acceder ao campamento andando, pola vía da Mesa. Acabamos decidindo esta opción.

O problema é que nos dous días anteriores e no que levamos de terceiro o xacemento non respondeu nada: está arqueoloxicamente mudo, aínda que aparecen pequenos descubrimentos que nos entusiasman, como unha posible cabana ou curral nunha especie de terraplén, na zona alta do Xuegu. Se en Cueiru os días de traballo ofrecéronnos unha importante colección de materiais -dos cales, moitos posteriores ao mundo romano-, aquí en Xuegu la Bola non aparece nada. O illamento do lugar quizais inflúa neste aspecto. “Estamos a traballar un pouco desquiciados”, sinala David, que expón irse. A tozudez doutros membros do equipo, como José Costa, fan que decidamos estar máis tempo.

Prospectamos nunha zona baixa, non lonxe dunha das claviculae de entrada do recinto. Nos nosos voos con drone podemos apreciar de maneira impresionante o noiro nun dos lados. Sabemos que El Xuegu é unha estrutura arqueolóxica enorme, pero resístese. Mesmo para o drone. A néboa ascende a montaña e logo derrúbase pola dorsal do campamento, impedíndonos traballar no modelo 3D ao pecharnos a visibilidade nunha área tan grande como a de El Xuegu.

Ata o último momento, no que todo cambia. O equipo localiza unha peza magnífica, unha punta de venablo, que é retirada e documentada con máxima precisión e coidado. “Trátase dunha peza de enmangue tubular, describe José Costa, que iría encaixada nun mastro de madeira e que, probablemente é dun venablo, unha arma lixeira e arreboladiza. Esta tipoloxía usouse ao longo da historia pero neste caso, polo contexto e o grao de deterioro no que apareceu, pode pertencer a época romana.

E non é a única. Aparecen outros fragmentos tamén vinculados ao equipamento militar que cambian a visión e interpertación do xacemento, asociándoo xa á presenza militar romana no Camín da Mesa. A hipótese inicial, determinada polo equipo para partir do estudo dos datos LIDAR, a localización e a morfoloxía do lugar, queda confirmada. Xunto coa Carisa, El Xuegu a Bóla é un dos campamentos de maior altitude do exército romano.

A campaña foi tremendamente satisfactoria. Temos pezas como fragmentos de pilum, cravos de caliga, un coitelo afalcatado que, a falta da súa restauración e estudo detallado, asimílanse a materiais recuperados noutros castra aestiva do NW”, sinala David González.

Na Mesa a historia e o pasado son fillas da néboa, que nos esconde cousas e móstranos outras, ás veces claramente, outras veces de maneira borrosa. A ciencia é, aquí, o exercicio de tentar ver a través da néboa. Cando esta ábrese, no alto de El Xuegu La Bóla, divísase de lonxe o porto da Mesa, por onde entraron as lexións fai dous mil anos desde a conca do Douro. Cada doce quilómetros estableceron un novo campamento para miles de soldados. Aquí, en El Xuegu La Bóla, o xacemento máis ao sur en territorio astur nesta serra, por agora pérdese o rastro deste continxente de soldados que cambiou a historia do noroeste.

As investigacións permítennos avanzar, aos poucos, neste episodio. Agora restan moitas horas de estudo dos materiais, de laboratorio, e de novo co resto das ferramentas informáticas. O ano que vén tocará avanzar de novo en campo. Alí estaremos nós e convidámosvos a que nos acompañedes. Grazas por seguirnos nesta campaña.

Desde Teverga a subida á nosa zona de estudo está entre hora e hora e media, dependendo das condicións climáticas. Unha hora a tumbos pola serra da Mesa dan para moito. Os membros do equipo van observando unha paisaxe que conta moito máis que unha conquista romana.

“Miramos e pensamos que nós estamos a estudar un período histórico moi concreto. A guerra de conquista e ocupación provocou un cambio tremendo neste territorio, unha ruptura coas paisaxes das comunidades castrexas”, sinala David González. “Pero ás veces non somos conscientes doutros acontecementos que tamén xeran enormes rupturas”.

Venta de Piedra Xueves

Porque a sensación do equipo é de atravesar unha paisaxe agonizante, unha paisaxe que desaparece. Percorremos no 4×4 enormes extensións de pasteiros. E aquí e alá recoñecen ruínas que falan doutros procesos culturais, dunha gandeiría que se abandona e se transforma. “Poderiamos facer retroceder ata o Neolítico a paisaxe de aproveitamento gandeiro, e os primeiros grupos de pastores, pero agora mesmo está a desaparecer”, explica David González.

“Só unha pequena parte dos materiais que recuperamos nos campamentos son romanos”, sinala Andrés Menéndez, porque estamos a ver territorios que foron continuamente reocupados, e non só por conflitos bélicos posteriores. “Cravos de ferraduras, ferraduras, cencerros, tesoiras de esquilar”, enumera Menéndez. E ten sentido, porque as paisaxes vanse superpoñendo no tempo. “Só en Cueiru, aos pés do campamento, hai máis de vinte cabanas no chan”. Ese lugar foi un espazo central durante séculos para as comunidades que vivían ao redor da serra da Mesa, que cara ao final do verán organizaban alí unha gran romaría á que acudía xente de todas as aldeas.

Ata o punto de que durante a charla que romanarmy.eu deu o sábado pola noite aos veciños de Teverga, un deles preguntou se as lexións escollían como campamentos espazos simbólicos importantes para os indíxenas. José Manuel Costa encolleuse de ombreiros e respondeu: “é a pregunta do millón. Non se pode pechar nada. É moi posible que haxa motivos sobre todo militares, pero sabemos que os romanos con frecuencia tentan apropiarse da simboloxía anterior como unha maneira de integrala”. O veciño estaba a lembrar a importancia simbólica da romaría de Cueiru. É posible que nunca saibamos cales foron todos os criterios do mando romano para asentarse en Cueiru, pero quizais esa centralidade que fai que nel celébrese unha romaría compartida por todos teña algo que ver coa elección, de forma directa ou de forma indirecta.

“Nós estamos a estudar un proceso de cambio cultural pero en realidade, aquí arriba, agora mesmo está a suceder outro”, apunta David González. Ese cambio é unha derrota: a do vello sistema gandeiro da Asturias tradicional.

Ao cuarto día abandonamos Cueiru para enfrontarnos ao seguinte xacemento. Trátase do Xuegu la Bola. “Atópase a 1700 metros de altitude e é o campamento que se atopa máis ao sur pola Vía da Mesa”, sinala Andrés Menéndez, quen o localizou hai un ano a través do LIDAR, “sería o primeiro que se atoparía de toda a linea de campamentos, se o exército romano avanzou desde o sur, desde León”. Menéndez só accedera a este lugar unha vez, no inverno, cando o recinto se podía identificar a través da acumulación da neve nos foxos, un “truco” que funciona nestas montañas asturianas para poder ver case o invisible, os rastros mínimos do campamento no territorio.

Acceder a Xuegu la Bola é unha experiencia impresionante na montaña. Seguindo o camiño real da Mesa, hai que cruzar a braña de Pedra Xueves, cunha antiga venda na que durmiu Gaspar Melchor de Jovellanos, e na que o ilustrado identificou a posible explicación do topónimo do lugar: un ara romana dedicada ao deus Júpiter, que no noroeste tantas veces aparece asociado ás altas montañas. O camiño leva ata o Xuegu la Bola, un espectacular miradoiro sobre a grandiosa sucesión de montañas de Somiedo e Teverga. Estamos nun dos campamentos romanos máis altos de toda Europa, e iso nótase.

“O xacemento é impresionante”, asegura José Costa, “unha cousa é velo sobre o papel e outro é estar aquí. É incrible que esta xente puidese chegar ata aquí”, expresa con admiración Costa. No Xuegu la Bola, unha especie de xigantesco cavorco, o campamento ocupa unha das ladeiras, subindo moi en pendente ata alcanzar un cordal que funciona como un enorme balcón no que se distingue ao final, o porto da Mesa. “Alí debera haber outro campamento”, comenta Andrés. O equipo buscouno pero aínda non aparece.

Costa reflexiona sobre como “sempre é necesario recoñecer en campo os xacementos. Aquí no Xuegu puidemos recoñecer sobre o campo case todo o perímetro pero confirmamos que dúas estruturas que no LIDAR parecíanos clavículas, as peculiares portas destes campamentos, en realidade eran afloramientos rochosos. Pero atopamos outras clavículas que non viramos desde as fotos satélite e os modelos previos”.

Un grupo de voitres sobrevoa os extremos deste impresionante lugar, os rebecos saltan polas rochas e os cabalos pastan tranquilos neste lugar afastado, no que a natureza presume de gigantismo. João Fonte, o especialista tecnolóxico do equipo, experimenta en carne propia os rigores da arqueoloxía de alta montaña. “Empregamos un sistema GPS para geolocalizar todos os puntos cunha precisión submétrica, pero o sistema necesita unha mínima conectividade móbil. Cando quixemos rexistrar a clavícula vimos que era case imposible obter os datos para cada un dos puntos”.

Agora comezamos a busca de evidencias. Poderemos confirmar que Xuegu la Bola foi tamén un campamento das lexións? Deixaranos o Xúpiter da braña saber a verdade sobre este lugar?