Historias


Detalle da sondaxe 2.  Foto: Era-Arqueologia.

► Os resultados das datacións absolutas da muralla do recinto por OSL sitúan a súa fundación ao redor do século II a.C.
► Ata o momento, Penedo dos Lobos (Manzaneda, Ourense), o campamento romano máis antigo, estaba datado na época das Guerras Cántabras (29 a.C. – 19 a.C.). Esta datación confirma as operacións militares romanas en Gallaecia cen anos antes.
► As datacións coinciden coas primeiras incursións do exército romano no territorio citadas nas fontes clásicas, das cales a máis coñecida é a campaña de Decimo Xuño Bruto, o Galaico, no 137 a.C.

Santiago, 1 de xuño de 2021. O campamento romano de Lomba do Mouro (Verea, Ourense – Melgaço, Portugal) non só é o recinto fortificado militar romano máis grande de Galicia e o norte de Portugal, senón tamén o máis antigo. Foi levantado durante o desprazamento dun enorme continxente de tropas romanas -de aproximadamente 10.000 soldados- que atravesaba a serra do Leboreiro e que o ergueron como fortificación temporal. Así o sinalan as datacións absolutas do momento fundacional das murallas do recinto, obtidas coa técnica da datación por luminiscencia ópticamente estimulada (OSL), e que sitúan a edificación das dúas liñas da muralla probablemente ao redor do século II a.C. Isto converte a Lomba do Mouro no campamento máis antigo identificado cientificamente ata o momento en Galicia e norte de Portugal e pode conectar a súa construción coas primeiras campañas militares romanas en Gallaecia, segundo narran os historiadores romanos. As análises foron realizadas polo grupo de investigación C2TN (Center for Nuclear Sciences and Technologies) do Instituto Superior Técnico da Universidade de Lisboa.
Cun tamaño superior ás 20 hectáreas, Lomba do Mouro foi descuberto a través do uso das novas tecnoloxías de análise do territorio por parte do colectivo de investigación romanarmy.eu e foi obxecto dunha intervención arqueolóxica en setembro de 2020. A campaña estivo liderada polo arqueólogo da Universidade de Exeter João Fonte como parte do proxecto europeo Finisterrae financiado pola Comisión Europea a través dunha bolsa individual Marie Skłodowska-Curie (grant agreement 794048).

O campamento máis antigo
A campaña arqueolóxica confirmou a existencia de dúas liñas de muralla de pedra que puideron ser ben caracterizadas, incluíndo elementos defensivos singulares, como as ‘pedras fincadas’ ou ‘cabalos de frisia’, un sistema para deter o avance da cabaleiría ou as tropas do exército inimigo. Foi durante esta campaña cando puideron ser obtidas mostras de sedimentos que podían ser analizados. A través da luminiscencia, pode datarse o último momento no que os cristais de cuarzo estiveron expostos á luz solar e, polo tanto, o momento no que foron soterrados baixo unha estrutura. A media das datacións permitiu aos investigadores obter o dato fundacional do século II a.C.

Aínda que nos últimos anos romanarmy.eu ten localizados numerosos campamentos militares no noroeste peninsular, a súa datación é moi complexa. Debido a que son recintos de campaña, atópanse neles moi poucas evidencias materiais ou orgánicas que permitan obter unha datación con validez científica. Ata o momento, o campamento romano máis antigo datado -tamén excavado por romanarmy.eu- era o de Penedo dos Lobos (Manzaneda, Ourense), no que puideron ser localizadas moedas que vinculaban ese recinto coas campañas bélicas coñecidas como as Guerras Cántabras (29 a.C.-19 a.C.), coas que o emperador Octavio Augusto finalizou o proceso de conquista de Hispania. Lomba do Mouro foi construído cen anos antes que Penedo dos Lobos.

Un relato épico da conquista
As datacións de Lomba do Mouro sitúan o xacemento nun contexto histórico coñecido polas fontes clásicas: a crecente presión de Roma sobre o noroeste peninsular e o primeiro avance das súas lexións para someter o territorio dos galaicos. Deste contexto de confrontación, o episodio máis coñecido é a campaña levada a cabo no 137 a.C. polo cónsul romano Décimo Xuño Bruto, que se internou con dúas lexións en Gallaecia, cruzando os ríos Douro e Limia e alcanzando o Miño. Foi no río Limia onde as fontes clásicas narran o lexendario episodio do Río do Esquecemento. As dúas datacións absolutas da muralla, xunto coas grandes dimensións do recinto, apoian a hipótese de que o campamento puido ser levantado por un continxente vinculado a estes momentos, aínda que debido ao grao de incerteza das datacións é difícil facer por ahora unha asociación directa co episodio de Decimo Xuño Bruto. Polo seu éxito na campaña militar, Décimo Xuño Bruto foi coñecido como O Galaico.

Un documental sobre os achados do Gerês/Xurés

romanarmy.eu produciu un documental que explica as novas descubertas e que pode ser visto na canle de Youtube do colectivo de investigación e nesta web. O documental está filmado en inglés e conta con subtítulos en galego, portugués e español.

Caderno de campo, Historias, Sitios


Levantamento aéreo com recurso a drone do sitio do Alto da Raia realizado pelo Prof. José Alberto Gonçalves da Faculdade de Ciências da Universidade do Porto.

Entre hoxe luns 24 e o venres 28 de maio realizarase unha nova campaña arqueolóxica do colectivo de investigación romanarmy.eu, centrada desta volta nun recinto fortificado inédito na fronteira entre Galicia e Portugal. Trátase do sitio arqueolóxico de Alto da Raia, un fortificación de tendencia rectangular descuberta por este colectivo recentemente. A intervención arqueolóxica busca validar a hipótese de que se pode tratar dun campamento militar romano. De ser así, este sitio arqueolóxico tería un gran valor histórico para coñecer os procesos de conquista e asimilación deste territorio por parte de Roma. O proxecto está financiado pola Comisión Europea a través do proxecto Finisterrae, liderado polo arqueólogo da Universidade de Exeter João Fonte e conta con apoio financeiro e loxístico do Município de Montalegre, Junta de Freguesia de Tourém, Ecomuseu de Barroso e do Concello de Calvos de Randín.

Dominio sobre o val
O recinto de Alto da Raia foi identificado a través do procesamento a análise dos datos LiDAR subministrados polo Instituto Geográfico Nacional (IGN) a través do Plan Nacional de Ortofotografía Aérea, que na última década está multiplicando a detección de sitios arqueolóxicos. Os datos permitiron apreciar un recinto fortificado de case tres hectáreas de tamaño que domina o val do rio Salas. Pode apreciarse un talude de terra que se conserva en tres das caras do recinto defensivo. Adicionalmente, pode existir un foxo exterior que complementaría polo exterior esta defensa. A morfoloxía do talude, o tamaño e a disposición do recinto permite soster a hipótese de que se trate dun campamento militar romano. A intervención arqueolóxica, realizada en colaboración coa empresa Era-Arqueologia, procurará validar esta hipótese.


Talude do recinto

Un proxecto de investigación de gran escala
A intervención de Alto da Raia inscríbese dentro do proxecto Finisterrae (https://cordis.europa.eu/project/id/794048), financiado pola Comisión Europea a través dunha bolsa Marie Skłodowska-Curie (grant agreement 794048). Este ambicioso proxecto de investigación arqueolóxica pretende coñecer cal foi o impacto da primeira romanización no amplo territorio ubicado entre o sur de Galicia e o norte de Portugal. Neste contexto, xa se realizaron dúas intervencións previas ao longo de 2020 nos campamentos militares romanos de Alto da Pedrada (Soajo, Arcos de Valdevez) e de Lomba do Mouro (Castro Laboreiro, Melgaço e Verea, Ourense), todos eles localizados na Reserva da Biosfera Transfronteiriza Gerês-Xurés.

Transmisión en directo
A intervención será transmitida en directo a través das redes sociais de romanarmy.eu. O luns, mércores e venres, o arqueólogo João Fonte realizará conexións en directo desde o Alto da Raia no facebook corporativo de romanarmy.eu, ofrecendo a actualidade do estudo arqueolóxico e permitindo os usuarios coñecer a evolución da intervención.

Historias, Publicacións, Sitios

Cronología de descubrimiento/publicación de recintos militares romanos en el noroeste de la Península Ibérica. Los nuevos campamentos están destacados en recuadros punteados.

Una investigación arqueológica ha permitido localizar y catalogar 66 nuevos campamentos militares romanos en el norte de Castilla y León. Los hallazgos suponen un importante avance en la comprensión de las dinámicas de la conquista romana e incrementan en un tercio los recintos militares conocidos para la zona en las últimas décadas.

Los resultados han sido publicados esta semana por los arqueólogos Andrés Menéndez Blanco, Jesús García Sánchez (Instituto de Arqueología de Mérida), José M. Costa García (Universidade de Santiago de Compostela), João Fonte (University of Exeter), David González Álvarez (Instituto de Ciencias del Patrimonio – CSIC) y Víctor Vicente García (Universidade de Santiago de Compostela) bajo el título “Following the Roman Army between the Southern Foothills of the Cantabrian Mountains and the Northern Plains of Castile and León (North of Spain): Archaeological Applications of Remote Sensing and Geospatial Tools”. El artículo se integra en un número especial de la revista Geosciences dedicado a la aplicación de tecnologías geoespaciales y titulado Satellite, Aerial and Ground-Based Remote Sensing for Archaeological and Heritage Research. El artículo puede ser consultado en este vínculo.

El hallazgo se ha producido a través de la observación cuidadosa de distintas colecciones de fotografía aérea y por satélite, así como de la creación de modelos tridimensionales del terreno a partir de datos LiDAR (una técnica reciente que ha abierto nuevos y prometedores caminos para la arqueología) y el empleo de drones. El uso de las nuevas tecnologías ha permitido realizar la búsqueda incluso en los meses de confinamiento gracias a los recursos de acceso público ofrecidos por el Instituto Geográfico Nacional o visores como Google Earth o Bing Maps. Tras esto, los hallazgos han sido comprobados en el terreno y fueron comunicados a los servicios territoriales de cultura para su inclusión en los inventarios de patrimonio, para así garantizar su protección. Una vez satisfechos los procedimientos que establecen las leyes vigentes, se han hecho públicos los resultados a través de la publicación del citado artículo.


Recintos en Villaquilambre (León)

La huella cada vez más nítida de la conquista romana

Los yacimientos arqueológicos descubiertos se corresponden con restos de los campamentos temporales que levantaba el ejército romano al moverse por territorio hostil, o al realizar maniobras en torno a sus bases permanentes. Revelan la intensa actividad romana a la entrada de las montañas del noroeste de Hispania durante la última fase de conquista de la península por Roma en diferentes áreas.
Entre ellos destaca una importante concentración (25 sitios) a lo largo de los valles del norte de Palencia y Burgos, además del sur de Cantabria. En la provincia de León se han documentado hasta 41 sitios repartidos por distintos valles. Entre ellos hay desde pequeños fortines de unos centenares de metros cuadrados, hasta enormes recintos fortificados de 15 hectáreas de superficie. Destaca el hallazgo de dos grandes campamentos de estas características junto a la ciudad de Astorga o las concentraciones de pequeños recintos de maniobras alrededor de la ciudad de León. Algunos de estos asentamientos estarían relacionados probablemente con la conquista de esos territorios a finales del siglo I a.C, mientras que otros pueden responder a las distintas funciones desarrolladas por el ejército en tiempos de paz.


Recintos de Tortolondro (primer plano) y Matimocha (segundo plano), en Burgos.

Un trabajo de campo, desde laboratorio

La pandemia obligó a cancelar los diferentes proyectos de campo que el equipo tenía planificados, y eso obligó a redefinir las dinámicas de investigación, apostando por las tecnologías digitales de manera intensiva para la prospección y análisis de yacimientos. El propio periodo de confinamiento y el trabajo en red de los miembros permitió enfocar el proyecto de manera amplia y está detrás del gran número de sitios arqueológicos localizados.

Una vez identificados, catalogados y descritos, es momento de avanzar en su conocimiento mediante el desarrollo de actuaciones arqueológicas sobre el terreno. Actualmente el equipo está desarrollando un proyecto de catalogación y documentación mediante dron de todos los campamentos romanos de la provincia de León, con el que se quiere conocer mejor sus estructuras o la evolución de su estado de conservación. Continúan asimismo los trabajos en Palencia y Burgos, donde cuentan ya con una consolidada trayectoria de investigación en la comarca del Odra-Pisuerga y, en concreto, de Sasamón, donde se continúa el estudio del poblado del Cerro de Castarreño y su conquista en el siglo I a.C. Además, los investigadores confían en poder llevar a cabo próximamente actuaciones más profundas de prospección y excavación en algunos de los yacimientos recientemente descubiertos, lo que permitiría definir mejor su cronología y función.

Caderno de campo, Sitios

romanarmy.eu inicia intervencións arqueolóxicas nos recintos fortificados da serra do Gerês-Xurés

Este luns comezarán os traballos arqueolóxicos no Alto da Pedrada, un recinto fortificado en bo estado de conservación localizado en Arcos de Valdevez, na Serra do Soajo, en pleno Parque Nacional da Peneda-Gerês. O obxectivo científico é validar a hipótese formulada polo colectivo de investigación romanarmy.eu na que se identifica este recinto arqueolóxico como un campamento militar romano de carácter temporal. Trataríase do primeiro localizado no norte de Portugal e próximo á fronteira galega.

Os traballos intégranse dentro do proxecto Finisterrae financiado por la Comisión Europea a través de una bolsa individual Marie Skłodowska-Curie liderada por João Fonte (Universidade de Exeter) e se desenvolverán entre o 3 e o 8 de agosto. E en setembro, dentro do mesmo proxecto europeo, realizarase tamén unha intervención arqueolóxica no recinto de Lomba do Mouro, localizado entre os concellos Melgaço (Viana do Castelo, Portugal) e Verea (Ourense).

Ambos os dous recintos foron localizados polo colectivo romanarmy.eu entre 2017 e 2018, xunto co de Chaira da Maza (Lobeira, Ourense), amosando a relevancia excepcional da Reserva de la Biosfera Transfronteriza Gerês-Xurés para comprender a presenza do exército romano no noroeste da Península Ibérica. Os xacementos foron publicados por primeira vez na publicación científica de referencia Mediterranean Archaeology and Archaeometry en 2019.

Alto da Pedrada
O recinto de Alto da Pedra atópase a 1416 metros de altitude, en pleno Parque Nacional da Peneda-Gerês. As especiais condicións de illamento do xacemento arqueolóxico, lonxe das estradas e dos núcleos de poboamento da zona, facilitaron a preservación de boa parte do recinto fortificado e mesmo de tres das súas características portas en clavícula. O seu paralelo máis próximo no noroeste peninsular é o campamento romano de Penedo dos Lobos, en Manzaneda (Ourense) investigado por romanarmy.eu no verán de 2018. O recinto, de pequenas dimensións (1,5 hectáreas) está delimitado por unha muralla de pedra de dous metros de anchura conservada en tres dos lados e se adapta á topografía local.

O sitio foi identificado en 2018 a través da análise dos datos LIDAR cedidos pola Comunidade Intermunicipal do Alto Minho. A intervención está financiada polo Município de Arcos de Valdevez e coa colaboración directa da empresa Era-Arqueologia. Os traballos en campo buscaran datar e contextualizar historicamente o xacemento a través da cultura material recuperada e a recollida de mostras con vistas á súa datación absoluta a través dunha colaboración con o Grupo de Investigação C2TN do Instituto Superior Técnico de Lisboa.

Os traballos serán retransmitidos en directo desde o xacemento a través de Facebook Live e as diversas ferramentas de comunicación de romanarmy.eu, permitindo a veciños e interesados coñecer de man dos arqueólogos os avances do proxecto con moita rapidez.

O proxecto tamén conta coa colaboración de diferentes entidades locais: as Juntas de Freguesia de Soajo, Cabreiro e Gondoriz, pertencentes ao concelho de Arcos de Valdevez, e das Comissões de Compartes dos Baldios de Soajo, Cabreiro e Gondoriz, propietarias dos terreos. Os traballos foron aprobados pola Direção Geral do Património Cultural e pela Direção Regional de Cultura do Norte. O Instituto da Conservação da Natureza e das Florestas deu tamén o seu parecer positivo.

Charlas confinadas

La arqueóloga Rebeca Blanco-Rotea explica en la presentación “Rectángulos, estrellas y otros polígonos de la frontera. Esta charla no va de romanos…o si?” cómo las metodologías que empleamos en el colectivo romanarmy.eu para la detección de campamentos romanos temporales también se reaprovechan para otros periodos históricos. Rebeca estudia las fortalezas construídas en la frontera entre Galicia y Portugal durante los conflictos bélicos del siglo XVII y ha encontrado hallazgos sorprendentes.

Charlas confinadas

Con frecuencia, o relato historiográfico da conquista romana do noroeste da Península Ibérica está moi condicionado polas fontes romanas clásicas. A arqueoloxía seguiu estas fontes para explicar as operacións militares e a resposta dos pobos indíxenas sobre o terreo. Pero os achados dos últimos anos e unha nova ollada ao rexistro arqueolóxico convidan cada vez máis a comprender o outro punto de vista, o daqueles que non deixaron textos escritos e que sempre son recordados a través dos ollos romanos: os indíxenas. Como reaccionaron perante a conquista? Houbo respostas diferentes? Que pode dicir a arqueoloxía sobre violencia, resistencia, submisión ou adaptación á “nova normalidade”? O arqueólogo David González, de INCIPIT-CSIC, pon todas estas preguntas sobre a mesa.

Charlas confinadas

En nuestra nueva entrega de las #charlasconfinadas, nuestro compañero de la Universidad de Exeter, João Fonte, explica cómo en el colectivo romanarmy.eu empleamos la tecnología LiDAR para realizar microtopografías del territorio y de esta forma poder localizar y estudiar yacimientos tan vulnerables y poco visibles como son los campamentos temporales romanos.

Charlas confinadas

En esta ocasión, en nuestras Charlas Confinadas, abordamos un tema que sale con mucha frecuencia en las redes sociales de romanarmy o en nuestras conferencias. ¿Cómo sabéis el número de militares que ocupaban un determinado campamento? José Manuel Costa nos explica qué metodología seguimos para aproximarnos al posible tamaño de las unidades romanas que construyeron los yacimientos que estudiamos.

Charlas confinadas

No podemos parar en estos tiempos de confinamiento. Para romanarmy.eu, es hora de trabajo, de escritura, de revisión de materiales y datos. Pero también queremos aprovechar para compartir, a partir de charlas básicas de quince minutos, cómo trabajamos. Cada miércoles, a partir de las 09.30 horas, os presentaremos una pequeña charla de un máximo de quince minutos en la que los diferentes miembros del colectivo os presentamos nuestros métodos de trabajo. En esta primera sesión, el arqueólogo Jesús García, del Instituto de Arqueología de Mérida, nos enseña cómo se emplea la fotografía aérea en arqueología.

Historias

O concello portugués de Arcos de Valdevez porá en valor neste 2020 o recinto fortificado do Alto da Pedrada, financiando unha intervención arqueolóxica no sitio que permitirá coñecer máis sobre o que é un dos campamentos romanos mellor conservados do noroeste peninsular. Alto da Pedrada foi localizado por romanarmy.eu a partir do estudo da zona que permitiron os datos LiDAR cedidos pola Comunidade Intermunicipal do Alto Minho (CIM Alto Minho).


Ubicación das portas en clavícula no Alto da Pedrada. Fonte datos LiDAR: CIM Alto Minho.

O campamento romano do Alto da Pedrada está situado nunha paraxe espectacular da Serra do Soajo, a 1416 metros de altitude, en pleno Parque Nacional da Peneda-Gerês. As especiais condicións de aillamento do xacemento arqueolóxico, lonxe das estradas e dos núcleos de poboamento da zona, facilitaron a preservación de boa parte do recinto fortificado e mesmo de tres das súas características portas en clavícula. O seu paralelo máis próximo no noroeste peninsular é o campamento romano de Penedo dos Lobos, en Manzaneda (Ourense) investigado por romanarmy.eu no verán de 2018. O recinto, de pequenas dimensións (1,5 hectáreas) está delimitado por unha muralla de pedra de dous metros de anchura conservada en tres dos lados e se adapta á topografía local.

Precisamente un dos aspectos máis chamativos do recinto do Alto da Pedrada é que esa muralla foi construída a partir da abundante pedra existente no outeiro. Nas fotografías aéreas, como podedes ver, apréciase o “negativo” das zonas das que se retirou o material, inmediato ao lugar de construción da muralla. Deste xeito, os militares construíron a muralla con pouco esforzo e ao mesmo tempo fixeron máis regular e transitable un paso de ronda pola parte interior da muralla.

A campaña, que se levará a cabo neste ano 2020 co apoio do concello de Arcos de Valdevez, permitirá coñecer máis a presenza do exército romano na antiga Gallaecia e converterase no primeiro campamento romano intervido arqueoloxicamente no norte de Portugal, un territorio no que ata agora a información sobre a presenza de continxentes militares romanos era mínima. É parte do proxecto de investigación Finisterrae financiado no marco do programa de investigación e innovación Horizonte 2020 da Unión Europea baixo unha Marie Skłodowska-Curie Individual Fellowhisp (grant ID 794048) que o arqueólogo da Universidade de Exeter João Fonte, membro de romanarmy.eu, está levando a cabo para comprender as transformacións na paisaxe e na sociedade no norte de Portugal entre o final da Idade do Ferro e os inicios da romanización. O concello de Arcos de Valdevez confía en que “esta intervenção contribuirá para a posterior valorização desta importante estação arqueológica do nosso concelho, e, ao mesmo tempo para a dinamização cultural e turística de Arcos de Valdevez”.